Gŵyl Ddewi Arall 2020 - Elin Tomos a hanes merched y bröydd llechi

Mae Gŵyl Ddewi Arall wedi bod, eto, a fel arfer, treuliais y benwythnos yng Nghaernarfon yn cael cyfle i ddysgu, cymdeithasu, mwynhau fy hŷn a phrynu llyfrau newydd (ia, rhan bwysig); i gyd mewn amgylchedd braf Cymraeg.  

“Cofio Merched y Bröydd Llechi - Gofal ar yr Aelwyd Chwarelyddol” oedd teitl y digwyddiad gyntaf ar fore Sadwrn lle roedd Elin Tomos yn rhoi hanes y merched chwareli yn y bedwerydd ganrif ar bymtheg.  Ond, doedd dim gymaint a hynny o hanes ar gael - ac yn bendant dim llawer o dystiolaeth o safbwynt y merched ei hun. 

Mae Elin Tomos wedi bod yn ymchwilio i berthynas merched y chwarel gyda iechyd, a mae’r hanes (a’r diffyg hanes) yn diddorol ac yn frawychus.  Fel sgwennodd Angharad Tomos yn y Daily Post Gymraeg yn ddiweddar, Merfyn Jones yde awdurdod ar y chwareli. Yn ‘The North Wales Quarrymen’ dwedodd: “Little is known about the quarryman’s wife and daughter”, a dyma be sbardunodd Elin Tomos i wneud ei hymchwil.

Yn ol erthygl yn ‘Y Tyst Cymreig’ roedd y marched ‘yn hoff o gyfeillach lawen, pleserau gwag a gwisgoedd pinc yn unig’ ! 

Ac yn ol ffynhonellau tebyg, doedd y ferched yma ddim yn darparu bwyd maethlon i’r chwarelwyr: yn hytrach, roedd y teuluoedd yn byw ar bara menyn a te - i frecwast, cinio, te a swper.  Ond wrth gwrs, does na ddim llawer o dystiolaeth o gwbl, a dim wedi cael ei sgwennu o safbwynt y merched ei hun. Mae’n debyg bod una ryw gronydd o wirionedd yn yr hanes ond yn aml be oedd ddim yn cael eu ystyried yn y datganiadau oedd y tlodi enfawr gyda, ar gyfartalef 11 person yn byw mewn un tŷ teras yn Nantperis.  Ac wrth gwrs, gyda’r chwarelwr yn sal ac allan o waith, dim cyflog.

Felly mae’n amlwg bod bywyd y chwalerwyr – a’i deuluoedd - yn un anodd. Mae ymchwil Elin yn ran o brosiect, a mae hi’n amlwg bod y prosiect wedi bod yn llwyddiant sgubol.   Mae ‘na fwy o manylion ar y blog yn fama. https://www.merchedchwarel.org/about-1#/about-the-project.  Mae Elin wedi  sgwennu llyfr a fydd yn dod allan yn eitha fuan – dechrau’r haf efallai: edrychaf ymlaen.