Mis Mai eleni

A dyna mis Mai wedi darfod.  Ac am fis hyfryd - dwi’n meddwl bod bron bob dydd wedi bod yn heulog a’r rhan fwyaf yn gynnes neu boeth.  Mae’r ardd wedi edrych yn hyfryd, trwy’r mis, gyda blodau gwahanol yn dod allan yn ei tro.  

Ond mae’r dyfrio wedi cymryd llawer o amser.  Fel arfer dwi ddim yn dyfrio’r bordors lle mae’r blodau yn tyfu, ond y llysiau (a byth yn dyfrio’r lawnt).  Ond eleni ar ol clirio allan yr alliums roedd rhaid rhoi phlanhigion eraill i fewn, a felly roedd rhaid dyfrio - er bod un bordor sydd ddim wedi cael dŵr bron wedi marw.  

Ond y frwydyr fwyaf ydy gyda’r adar - adar y tô.  Roedd niferod adar y tô wedi gostwng yn sylweddol dros y flynyddoedd er bod y nifer  wedi dechrau codi eto, felly r’on i’n falch gweld teulu mawr (neu ddau) o’r adar yn yr ardd, yn bwydo ac yn nythu.  Dyma un o'r cywion..

Tan i’r moron a’r betys methu. Dim o’r planhigion yn dangos ar ol rhoi’r hadau yn y pridd.  Neu, planhigion bach bach yn dangos a wedyn diflanu.  Mae ’r adar yma yn tynnu’r planhigion allan.  Dwi erioed wedi cael gymaint o drafferth a niwed, hyd yn oed gyda’r sguthanod.  Felly mae’r brwydr ymlaen a rŵan mae rhan sylweddol o’r ardd yn edrych yn hyll gyda CDs, darnau o bapur, beth bynnag! i ddychryn yr adar i ffwrdd.  Am aniolchgar!  Maent yn bwyta’r hadau, a’r mealworms, yfed yn y pwll a wedyn yn chwilio am salad fach i orffen y wledd.  Ond gawn weld os ydynt yn llwyddianus yn y diwedd.  Dydy’r brwydr dim drosodd eto!

Yn ddiweddar, dwi ddim wedi medru cerdded yn bell - mae fy nghlun (weithiau’r ddau) yn brifo - d'wn i'm pam.  Mae o wedi digwydd yn raddol, a dwi rŵan yn disgwyl cael pelydr-x.  Felly mae rhaid cadw pwysau i ffwrdd, cyn gymaint a medraf - dim yn hawdd gan fy mod yn hoffi cerdded a garddio - ond felly dwi’n sylwi mwy ar be sydd yn yr ardd, ac yn darllen mwy.  Mae un ymwelwyr i’r ardd i’w weld yn gyson: y gwyfyn fach y soniais amdano gynt, scarlet tiger moth.  

Maent mor hardd ac yn byw ar blanhigion cyfardwf (comfrey) sydd yn yr ardd er mwyn gwneud bwyd i’r planhigion - a denu gwenyn.  Dyma’r lindysyn (dwi’n meddwl!)

Bore gynnar yn y tŷ gwydr,

Bore ddoe penderfynais mynd ati yn y tŷ gwydr, i symud y tomatos a oedd wir eisiau cael mwy o le.  Ers ychydig of flynyddoedd rŵan, dwi’n defnyddio system hydroponics a phrynias o Greenhouse Sensation, cwmni Brydeinig sydd yn dda iawn. Beth bynnag, am fod y dydd am fod more boeth, rhaid gwneud hyn yn eitha gynnar, neu yn hwyr.  Gan fy mod yn deffro’n gynnar, a wedi blino gyda’r nos, dyna lle ’roeddwn 6 o’r gloch yn bore. A dym nhw.

Ond mae’na fanteision i’w gael am fod allan yn gynnar.  Dyma gwyfun a oedd yn y tŷ gwydr dros nos. Scarlet tiger moth.  

(Teigr yr ardd ysgarlad?) Gwelais yr un gyntaf dwi erioed wedi gweld, llynedd, yn yr ardd.  Dydy’r llun ddim yn dda - oherwydd ei fod yr ochr arall o’r gwydr, ond maent yn hardd ofnadwy. Mae’r llun yma (llynedd) yn well.

 

 

A felly cefais awrun hapus - mwy nac awr - yn y tŷ gwydr yn gosod y tomatos a phupurau yn y quadgrow.  Ac wrth gnweud hynny, gwrando ar rifyn o Galwad Cynnar ddiweddar nad oeddwn wedi clywed ar BBC Sounds.  Galwad Cynnar ydy un o fy hoff raglenni - fy ffefren, dwi’n meddwl.  Ar y rhaglen yma, ymysg pethau eraill, dysgais bod eos yn medru canu mil nodyn, a chlywais yr enwau Gymraeg am lawer o flodau gwyllt. 

A fel gyda’r nos, mae’r golau yn wych yn gynnar yn y bore.  Mae’r ardd wedi bod yn hyfryd ym mis Mai  Mae’r iris (gellysg?) wedi bod yn wych, a’r peony, a mae bysedd y cŵn allan rŵan. 

Mae na ddigon o chwyn, hefyd, yn enwedig yn y rhan o’r ardd lle mae’r tatws a’r ffa llydan yn tyfu. Ty hwnt i’r gwely mae llwyth o las y gors a chwyn ond wrth gwylio gymaint o wenyn o gwmpas, dwi am ei adael am dipyn.

A wedyn am dro ar y comin.  Hapus i gael lun o fras y cyrs. Digon ohonyn nhw ar y comin, ond bob tro dwi’n hoffi eu gweld.  Am aderyn smart!

Chwilio am gywion

Eleni mae cornchwiiglod wedi nythu ar y comin a chlywais bod na dair gyw fach – ond d’on i heb eu gweld nhw.  Felly dwi wedi bod yn chwilio – mi ŵn lle mae’r adar wedi nythu, ar cae I’r chwith o’r ddôl isa ar y comin.  Ed bod y tyfiant ddim mor uchel a hynny roedd rhaid gywlio a chwilio – a bore Mawrth, dyna lle ‘roedd ddwy gyw.  Mae’n debyg bod y trydydd wedi cael ei larpio….  Yn anffodus, dim ry bell oddiwrth y gornchwiglod mae nythfa brain – a mae digon o adar eraill fase’n hapus bwyta cyw bach.  Gobeithio bydd y ddwy gyw yn mediru tyfu i fod yn oedlolion.    Rhy bell i ffwrdd i gael llun da - a dim isio eu aflonyddu.

Mae’r comin yn hudolus ar y funud.  

Mae’r gog yn galw a’r ehedyddion yn canu a’r adar mudol wedi cyrraedd.  Ond hefyd mae'r adarwr a'r ffotograffwyr wedi cynyddu.  Wn i ddim os oedd y ddau yma yn llwyddianus.  Trio cael llun o’r gog, a oedd yn cuddio mewn coeden yr ochor arall o’r afon.  A tybed pa nyth fydd y gog yn dewis?  Pibydd y gwaun efalle?  

Mae digon ohonyn nhw o gwmpas.  Trist meddwl am yr adar bach yn brysur bwydo’r hen cyw gog fawr reibus.  Ond wedi dweud hynna - fasen ni ddim yn hoffi colli’r gog - a maent yn mynd yn brin.  Darllenais bod y cogydd Cymreig (a o’r Alban) yn dod yn ol o Affrica trwy’r Eidal a mae hynna yn mwy llwyddianus na siwrna’r gogydd o Loegr sydd yn dod trwy Spaen, lle mae’r tywydd boeth boeth yn gwneud y siwrna yn anoddach.  A maent yn hedfan am ryw 50 awr heb cael hoe.  Mae hwnna’n sownio bron yn amhosib ond ydy? Bydd rhaid tsecio eto!  

Sylwi

Un o’r canlyniadau Corona i fi ydy treulio llawer mwy o amser yn yr ardd ac yn sgil hynny, sylwi ar pethau na dwi ddim wedi gweld yn iawn o’r blaen.  Er bod pawb dan y ‘lockdown’, mae profiadau unigolion a teuluoedd yn wahanol iawn.  Dwi’n ffodus iawn, yn byw mewn dref bach gyda’r cefn gwlad pum munud i ffwrdd, a gyda gardd mawr.  Dwi ddim yn gweithio mewn ysbyty neu cartref henoed a does neb yn fy nheulu yn sâl neu wedi marw.  Wrth aros gartref dwi’n garddio a mae’r haul wedi bod yn tywynnu bron drwy’r amser.

Er fy mod i’n hoff o arddio, does byth digon o amser.  A bob blywyddyn y blaenoriaeth ydy’r llysiau (a’r ffrwythau i ryw raddau) felly doeddwn i ddim wedi sylwi faint roedd yr alium bach gwyn wedi cymryd drosodd a lledenu i bob man tan nes i sylwi bod yr iris bron wedi cael ei boddi.  iris yn yr ardd pan ddaethon ni yma tri deg mlynedd yn ol (mae sgwennu hwnna yn gwneud i fi deimlo’n hen iawn).  Felly es amdani i dynnu’r planhigion bach allan - gymaint a medraf.  Wedi bod ati fel lladd nadroedd - a dwn i ddim os byddaf yn llwyddo.  Maent yn blanhigion llwyddianus ofndadwy - wedi dod i’r ardd mewn paced o alium cymysg - cefais fel anhreg dwi’n meddwl.  Hen dric sal o rhoi’r blodau yma mewn unryw gymysgiad.  Wedi edrych ar y we, mae’n amlwg bod y blodau yma yn adnabyddus:

(Yn y llun mae nhw yn y gornel chwith ar y gwaelod - ond dwi wedi cael gwared o’r ran fwyaf yn y bordor yma.)

“Not all allium varieties are well-behaved. Some become weeds that are nearly impossible to get rid of, especially in mild climates. The bad news is that dormant bulbs can remain in the soil for up to six years. The biggest offenders are wild allium (Allium ursinum), wild garlic (Allium vineale), and three-cornered leek (Allium triquetrum). All three spread like wildfire, quickly choking out gentler plants that you try to establish in your garden. There’s really no easy answer when it comes to controlling allium plants. Be patient and persistent, as it will probably require several go-rounds. Oregon State University says to expect the process to take a minimum of three or four years, and maybe even more.”
Felly bydd digon o waith am flynyddoedd! Ond mae planhigion eraill yn mynnu tyfu ym mhobman hefyd.  Euphorbia ydy yn ohonnyn nhw (hefyd yn y llun) a hefyd un fath o glychau’r gog (spanish bluebell).

A mae’r metaphor yn addas i’r feirws hefyd, dwi’n meddwl.  Dan ni ddim yn sylwi ar y canlyniadau o’r ffordd dan ni’n byw - hedfan dros y byd, cau allan neu dinistrio natur, llygredd - maen nhw i gyd yn wneud o’n haws i’r feirws lwyddianu a lledaenu.  Tybed os byddan ni’n newid mewn ffordd da ar ol hyn?  Gobeithio wir.  Dan ni wedi darganfod ei fod yn bosib i lawer ohonon ni gweithio o gartref llawer mwy na sydd wedi digwydd yn y gorffenol a mae’n braf cael llai o geir o gwmpas, ac yn fama, dim swn y traffordd ym mhob man.

A dyma rywbeth arall nes i sylwi arno tra roeddwn yn brwydro yn erbyn yr alliums: iar bach yr ha glas - holly blue.  Dwi ddim yn cofio eu gweld nhw o’r blaen - mae’r glas yn lachar ond dach chi ond fel arfer  dach chi ond yn gweld y lliw pan mae nhw’n hedfan.

Mwy o'r add

Gyda pawb yn cadw’n draw o’u gilydd ac yn aros yn lleol, a’r tywydd yn braf, dwi wedi bod yn treulio mwy o amser yn yr ardd (sydd wir angen dipyn o amser).  I’r rhai ohonom sy’n medru gwneud hyn, mae’n amser brysur yn hau, chwynnu ag yn gyffredinol edrych ar ol yr ardd a’r planhigion.

Yn y tŷ gwydr mae planhigion bach bach o domato, aubergine a pupur melys yn dechrau dod ymlaen, a letys a spinaets dipyn yn fwy.  Dwi’n aros i’r letys a’r spinaets tyfu digon i’w fwyta gan bod salad y gaeaf bron wedi gorffen - ond wedi gwneud mor dda: wedi para o fis Ionawr tan rŵan.  

Yn yr ardd ei hun, dwi wedi bod yn chwynnu: yn benodol dwi’n trio cael gwared o’r dant y llew.  Maent yn edrych yn brydferth ond yn lledaenu mor gyflym, ond does dim gymaint ar ol rŵan - dim yn yr ardd gefn beth bynnag.  Yn gyffredinol dwi wedi bod yn potsian o gwmpas yr ardd, sylwi ar gwaith sydd angen ei wneud a trio tynnu lluniau o’r pryfed a’r adar, a’r blodeyun. Dyma blodau eirinen wlanog a blodau'r coed ffrwythau yn erbyn y wal.

Dwi ddim yn tyfu pŷs yn aml, ond maent yn yr ardd eleni - a dwi wedi rhoi cefnogaeith iddynt rŵan; canghenau bach o’r coed afal ar ol iddyn nhw cael eu tocio.  Felly gobeithiaf byddant yn dod ymlaen.  Mae dwy res o datws i fewn a dwi’n gobeithio rhoi un arall i fewn heddiw (unwaith dwi wedi tynnu’r cenin sydd ar ol, i gael lle!) Ond dwi am aros dipyn bach cyn rhoi moron, betys a pannas i fewn - dydyn nhw ddim yn gwneud yn dda os dyn nhw’n mynd i fewn rhy gynnar.  

A tybed be ydy’r pryf yma?  Dim cweit mewn digon o ffocws ond marciau mor diddorol ar ei gefn.

Yn y tŷ gwydr

Gwnewch y pethau bychain, meddai Dewi Sant.

Un o’r “pethau bychain” dwi’n trio gwneud eleni ydy cyfranu at fy mlog bob wythnos.  Hyd at hyn dwi wedi bod y eitha llwyddianus – dwi wedi blogio deg waith ers dechrau’r flwyddyn.  Mae’r sefyllfa cyfoes, gyda’r feirws Covic-19, yn un gwbl newydd i bawb.  Mae pawb gartref lle mae hynny’n bosib (e.e. onibai eich bod yn gweithio mewn archfarchnad neu i’r gwasanaethau iechyd a.y.y.b).  A mae’r haul wedi bod allan am bron wythnos ar ol gaeaf mor wlyb a mae hynny’n helpu.

Ym mhobman, mae’r Gwanwyn wedi dod.  Mae ieir bach yr ha allan, wedi goroesi’r gaeaf mewn un ffordd neu’r llall fel y brimstone yma yn y tŷ gwydr.  

A fel fasech chi’n disgwyl o rywun sydd yn hoffi garddio, dwi wedi bod yn brysur…

Yn y tŷ gwydr, mae’r salad gaeaf yn parhau a wedi bod yn llwyddianus.  Dydy roced ddim yn ffefryn gen i, na, chwaith, endive, sydd yn gallu bod yn chwerw.  

Ond yr adeg yma o’r flwyddyn dwi wedi bod mor falch bod na ddigonedd o roced yn y tŷ gwydr, ychydig o sbinaets a’r endive i wneud salad.  Does dim llawer o lysiau ar gael ar y funud.  Dipyn mwy o spinaets yn yr ardd, a cenin, wrth gwrs.  Dechreuais hau hadau yng nghanol mis Chwefror, yn y tŷ gwydr, ond maent yn cymryd dipyn bach o amser i ddechrau tyfu go iawn.  

Ar y funud, fel sawl tŷ gwydr am wn i, dwi’n dechrau rhedeg allan o le.  Mae’r rhan fwyaf o’r planhigion ieuanc ry fach i’w symud, a felly dim lle i hau mwy, eto.  Ond dwi wedi symud y letys  ac yn gobeithio ddôn nhw ymlaen yn dda.

Bywyd gwyll lleol

Bore Sul, wythnos yn ol, es i Bedford gyda ffrind sydd yn ffotograffydd GWYCH.  Mae’r ddwy ohonon ni yn trio cael lluniau o ddyfrgwn.  A chredwch neu pheidio, maent wedi cael eu gweld, yn aml, yn ystod y ddydd, yn yr afon, bron yng nghanol Bedford sydd ryw hanner awr i ffwrdd o fama.

Ond creaduriaid anwadal ydynt!  Roeddent yna dydd Llun, Mawrth, Mercher Iau a dydd Gwener yn ol bob sôn, ond dim dydd Sadwrn na dydd Sul.  Peth felly ydy gwylio bywyd gwyllt.  Ond gan bod ni yna, a hithau’n bore gwyntog ac oer (ond haelog!) cerddon ar hyd lan yr afon i weld y gŵyddau.  Gŵydd Eifftiaid? ydy’r rhain (Egyptian goose)- wedi dianc rywbryd: dydyn nhw ddim yn wreiddiol o’r wlad yma, ond maent yn eitha hardd.

Ac yn ol gartref, erbyn dydd Mawrth (y degfed) penderfynodd y llyffantod ddychwelyd i’r pwll.  Am flynyddoedd ’roedd y grifft yn dod o gwmaps dydd Ddewi Sant.  Mae’r dyddiad wedi mynd dipyn yn hwyrach yn ddiweddar, ond aeth yr wythnos gyntaf o Fawrth hebio eleni gyda dim arwydd o gwbl.  Ond wrth fynd i’r tŷ gwydr, bore Mawrth, roedd gymaint o fywiogrwydd yn y pwll,  a mwy o lyffantod nac erioed.  Am unwaith r’oedd yn weddol agosau at y llyffantod digon i gael lluniau. A rŵan mae’r pwll yn llawn o grifft.

Ddoe, daeth gwalch glas i’r ardd a dal  a lladd ’sguthan druan wrth yml y pwll. Wedyn aeth a hi wrth yml y giât cefn i’w bwyta.  Dwi ddim wedi gweld y gwalch glas mor agos yn aml, a mae hi wir yn aderyn hardd ond gyda llygaid melyn treiddgar a ffyrnig.  mae’r fenyw yn llawer mwy na’r gwrw - sydd yn beth gyffredin mewn adar ysglyfaethus.  A pham gwalch glas?  Brown ydy’r fenyw, fel gwelwch, a llwyd ac oren ydy’r gwrw. Ond mae llwyd a glas yn eitha debyg....