Tyfu planhigion

Un peth am weithio ydy’r strwythur: weithiau gormod - cyfarfodydd trwy’r dydd; rhestr o ebostydd i ateb, cyrsiau i drefnu/sgwennu a.y.b..   Ond mi wn nad ydw i bob amser yn dda heb strwythur ac yn enwedig pan mae’r tywydd yn heriol.  Ar ôl ymddeol does dim llawer mae RHAID i fi ei wneud ar ddydd penodol.  Heddiw mae’r gwynt yn gryf ofnadwy (atgofion plentyn am Morris y Gwynt...)...Felly nes i ddim cerdded gymaint bore ’ma.  Roedd fy ffrind, Teo, y ci, wedi blino dipyn, beth bynnag.  Ddoe, gyda’r arolygon tywydd yn gado glaw drwm yn y prynhawn a hithau’n heulog ben bore, aethon ni am dro hir: ar hyd yr afon a rownd y cae isaf. 

Erbyn cyrraedd y goedwig fach ar y comin, roedd Teo braidd yn flinedig.  Mae o’n heneiddio, ond, fel meddyliais fase fo’n gwneud, treuliodd gweddill y dydd ar y soffa, tan amser cinio’r nos!  

 

A heddiw, mae’r glaw wedi cilio (ac mae hi’n debyg ei fod wedi gwneud lles i’r planhigion i gyd...) ond mae 'na rybudd melyn ynglŷn â’r gwynt.  Ac i fynd yn ôl i be oeddwn yn dweud am ddiffyg strwythur, ar ôl gorffen cerdded, brecwast ac ymarfer corff, dwi ddim wedi gwneud llawer sydd yn arwyddocaol heddiw - ond wedi gorffen ryw restr o jobsys mân a oedd rhaid eu gwneud.  Felly, allan i’r tŷ gwydr lle mae 'na bron wastad modd i fyw.

 

Ryw wythnos yn ôl, prynais y potiau bach “jiffy” yma (“Jiffy” ydy enw'r cwmni).  

Mae 'na fawn neu “coir” ynddyn nhw (felly mae hi’n bwysig i brynu’r rhai difawn).  Maen nhw’n cyrraedd yn sych ac ysgafn ac ar ôl ychwanegu dŵr, maen nhw’n chwyddo.  Wedyn dach chi’n rhoi un hadyn (neu falle dau neu dri..) i mewn i bob un “cell”...ac aros.  Ac felly dydy’r planhigyn bach ddim yn cael eu haflonyddu pan mae hi’n amser i symud y planhigion.  Dyna’r damcaniaeth, beth bynnag.

Dwi wedi llenwi bob un gell erbyn hyn! ac yn gobeithio byddan nhw’n gweithio i fi.  Ac ar wahân i’r potiau bach yma, mae planhigion ar gyfer saladau yn cael eu tyfu hefyd. Mae’r letys ar y silff - oherwydd mae 'na gymaint sydd yn eu bwyta pan maen nhw’n fach a dwi’n defnyddio trefn “CCA”. (cut and come again) lle dach chi’n torri’r dail ac mae’r dail yn aildyfu yn eithaf cyflym.  Hefyd mae persli yn tyfu (yn araf: persli’r haf wedi gorffen); coriander; rhuddygl, pakchoi; mizuna a chêl a letys o hadau a sbigoglys: ac efallai fy mod wedi anghofio ambell blanhigyn.  Ond heddiw rhois yr hadau yma i mewn i’r bordor yn y tŷ gwydr: “komatsuma”: dail braidd yn debyg i sbigoglys.

Ond yn bendant mae’r tymor wedi troi.  Bydd y planhigion ciwcymber yn gorffen yn fuan.  Yn y cyfamser mae na lawer o giwcymberau bach i fwynhau... 

 

Abaty Delapre a themtasiwn

Mae’r ŵyrion gyda ni am ddiwrnod bob wythnos yn ystod y gwyliau haf.  Ac yn aml dan ni’n mynd allan i amgueddfa neu rywbeth debyg.  Ar gyrion Northampton, mae Abaty “Delapre”.  Dydy o ddim yn abaty bellach, wrth gwrs, ond yn ôl yr hanes, llwyddodd yr abades a oedd yn rhedeg y lle i gadw’r abaty heb gael ei ddymchwil am ddipyn mwy o amser na abatai eraill.  Mae dipyn o’r hanes i gael yn fama:

Wedi ei sefydlu ym 1145, Abaty St Mary de la Prę roedd canolbwynt y gymuned canoloesol.  Er nad oeddeint yn gyfoethog nac yn niferus, roedd gan y lleiandy ran i'w chwarae yn Lloegr ganoloesol o hyd.  Ym 1291 by farw Eleanor o Castile, gwraig y Brenin Edward 1, ac wrth teithio gyda ei chorff, arhosodd y parti brenhinol yn eglwys yr Abaty dros nos.  (Dyma’r un brenin a oedd yn gyfrifol am adeiladu Castell Caernarfon ym 1283).  Ar ol ei marwolaeth, cododd Edward 1 groes ym mhob lle yr oedd y taith wedi oedi, ac mae’r croes tu allan i’r abaty yna o hyd.

 

Ym 2018, ar ôl gwaith adfer helaeth, agorwyd yr adeilad hwn o'r diwedd, i bawb ei fwynhau.  Dan ni a’r ŵyrion yn mynd yna o bryd i’w gilydd.  Fel arfer dan ni ddim yn mynd i mewn i’r hen abaty (er bod hynny’n bosib os dach chi’n talu) ond yn crwydro yn y goedwig sydd o gwmpas yr abaty, yn cael cinio, ac yn ymweld a’r ardd gaerog sydd yna.  Yn fama mae tai gwydr swmpus a diddorol a hefyd siop lyfrau ail-law, a dyma lle dwi’n dioddef o demtasiwn.  Mae’r un peth yn digwydd yn Oxfam ar y stryd fawr yn ein dref ni, ac yn Olney lle mae siop lyfrau Oxfam.  Y tro yma, prynais llyfr RSPB “Garden Wildlife” ac o Oxfam, hen lyfr gan Sarah Raven, “The Great Vegetable Plot” (dwi’n dwli ar ardd Sarah Raven – stori arall ydy hynny) a hefyd, o Oxfam, llyfr am ynysoedd Shetland:  lle dwi wastad wedi bod eisiau ymweld a – ond mae hi’n bell iawn....

Problemau teuluol a thristwch

Sgwennais hwn wythnos yn ôl, (Awst 27) ac ond rŵan dwi wedi mynd yn ôl i edrych arno fo a gwneud dipyn bach o gywiro.

Ar ôl methu cysgu, a hithau yn gynnar o hyd (cyn 6 y bore) meddyliais baswn yn defnyddio’r amser, er fy mod yn flinedig, a sgwennu blog.  Byddaf yn trio cysgu eto amser cinio, i dal i fyny.  Mae hwn am fod yn flog anodd ei sgwennu - llawer mwy difrifol na sgwennu am arddio neu gerdded; ond dwi’n meddwl ei fod yn bwysig i drio.

 

Anodd gwybod pam mae insomnia yn taro.  Dwi’n mynd i gysgu’n iawn ond wedi codi a mynd i’r tŷ bach methu mynd yn ôl i gysgu.  Ond mi ges i newyddion drwg a thrist iawn ddoe, ac efallai dyna’r rheswm.  Mae teulu fy mrawd ddiweddar wastad wedi brwydro gyda bywyd bob dydd -  teulu “dysfunctional” heb os.  Mae fy nith hynaf wedi ei chael hi’n anodd iawn: pedwar plentyn - i gyd wedi tyfu i fyny erbyn hyn, ond y tri mab wedi syrthio i mewn i gwmni drwg, cymryd cyffuriau, dioddef o broblemau iechyd meddwl a.y.b..  Mae’r tri wedi bod mewn carchar yn ddiweddar,  ac mae un, Connor, yna o hyd ac am ddod allan yn fuan.  Cyn i bethau mynd yn ddrwg, roedd Connor a’i frawd Declan yn medru bod yn fechgyn annwyl iawn, ond dwi’n meddwl bod fy nith wedi eu ffeindio nhw’n anodd, a’i gŵr (a hithau) gyda phroblemau iechyd meddwl ei hun, hefyd.  Bu farw gŵr fy nith ychydig o flynyddoedd yn ôl, o gancr.  Ers hynny mae hi wedi bod ar ben ei hun gyda’r “plant”, sydd i gyd, erbyn hyn, wedi tyfu i fyny, ond bod gan y bechgyn broblemau enfawr.

 

Bu farw fy mrawd bron bedair blynedd yn ôl, a fy chwaer yng nghyfraith dwy flynedd yn ôl.  Felly mae’r nithoedd a’r neiaint wedi colli eu rhieni o fewn ddwy flynedd ac (mi faswn yn meddwl) yn ei chael hi yn anodd.  Ac ar brynhawn heulog, ddoe, wrth adael yr archfarchnad leol, atebais alwad ffôn gan fy nith, i ddweud bod ei mab, Declan wedi marw.  Stori gymhleth ac efallai ddof yn ôl ati.  Yn amlwg, ’roedd Declan wedi trio cael help gyda’i iechyd meddwl ond dim wedi llwyddo i gael y fath o help i wneud gwahaniaeth.  Am drist.  Mae gan un o fy neiaint  lu o broblemau iechyd: corfforol a meddwl, ac mae o mor anodd cael yr help sydd angen.  Does dim llawer o gymorth o gwbl i’r difreintiedig.  Mae fy nai (ifancaf) wedi bod yn gweithio ond yn methu gwneud hynny rŵan oherwydd bod ei iechyd wedi dirywio gymaint ac mae’r fflatiau a thai o gwmpas yr ardal yma (fel mewn llawer o lefydd) yn ddrud ofnadwy.  Dydy o ddim yn medru talu am ei dŷ, pellach, ac am aros iddo gael ei droi allan a bydd rhaid i’r cyngor ffeindio rhywle iddo fo.  Gobeithio wir fydd hynny’n digwydd.

Nyth cacwn Awst 27

Dyma’r amser o’r flwyddyn pan dan ni’n torri’r coed yw.  Pan ddaethon ni i’r tŷ yma ar ddechrau’r 90au roeddent dipyn yn llai ac wedi cael eu tocio i’r siâp yma: 

Erbyn rŵan maen nhw wedi tyfu dipyn a does na ddim lle i gerdded rhyngddynt. Bob blwyddyn, bron, mae adar yn nythu ynddyn nhw, ond erbyn yr amser yma o’r flwyddyn mae’r tymor nythu ar ben.  Eleni daeth fy mab draw ar fore Llun i docio’r coed, ond yn anffodus, ar ol dipyn, cafodd ei bigo gan gacynnen a wedyn wnaeth o ddarganfod nyth cacwn.  Yn ffodus mae ganddo ffrind sydd yn delio gyda’r pethau yma yn ei gwaith a felly daeth o drosodd a cael gwared o’r nyth.  Ffodus iawn a hithau’n ŵyl banc.  Ond mae'r orchwel ar ei hanner a bydd rhaid gorffen y tocio: fory os fydd y glaw yn cadw draw.

Mewn un ffordd roeddwn yn drist bod y cacwn yn cael eu ddinistrio, ond doeddwn i ddim yn meddwl ei fod yn syniad da iddynt aros yna efallai tan mis Tachwedd - a ninnau’n methu mynd rhy agos.

 

Yr ardd: paratoi am yr Hydref a'r Gaeaf

Wel, o’r diwedd dwi wedi darganfod - neu gwneud, yr amser i bostio blog newydd - er fy mod i wedi bod yn meddwl am wneud am dipyn.  Blog am ddarllen? cerdded? yr amgueddfeydd lleol? neu yr ardd?  Yr ardd a ennillodd.  

Mae hi wedi bod yn amser eitha brysur yma, ond pleserus.  Yn y bôn mae hi wedi parhau yn boeth (iawn) ac heulog, ond gyda rhai dyddiau, fel heddiw, lle mae hi’n gymylog.  A mae hynny’n beth da, oherwydd mae’r ardd wedi bod dan bwysau gyda’r sychder a’r gwres.  Felly mae dydd lle dydy’r haul ddim yn tywynnu’n gryf yn rhoi hoe bach i’r ardd, a chyfle i ddyfrio, chwynu a hau, i fi.

 

Dydd Gwener oedd diwrnod marchnad y ffermwyr yn y dref.   A’r peth am hynny ydy bod fan “The Green Machine” yn dod yna.  Ar ôl i’r siop “refill” cau, roeddwn yn ofni baswn yn gorfod mynd yn ôl i brynu nwyddau mewn bagiau plastig, ond, unwaith y mis, mae’r cyfle i brynu bwyd sych a hefyd pethau fel siampŵ, a hylif golchi llestri mewn cynwysyddion dach chi’n defnyddio - ac ailddefnyddio a.y.b.. o’r fan.  Felly dim plastig newydd.  Ac mae hynny’n teimlo’n dda: cael gwneud rhywbeth bach.  Ond does dim cysylltiad â’r ardd HEBLAW ar y ffordd roedd pentwr o dail geffyl enfawr.  Ac wedyn un arall!  (Ceffylau mawr yn yr ardal yma!) A hefyd ’roedd y pentwr yn eithaf agos i fy nhŷ i.  Felly es ati (fel rhywun yn ôl yn y 50 au) i fynd allan gyda bwced a dyma’r tail ceffyl yn  dod yn ôl ac yn cael ei roi yn y bin compost.  Ac mae tail ceffyl yn gwneud gwyrthiau i’r compost.

 

Mi es i weld ffrind dros ginio dydd Sadwrn a dod yn ôl heibio’r ganolfan arddio - felly es i weld os oedd blanhigion letys ganddyn nhw.  Y peth ydy, dydy o ddim yn bosib hau letys mewn tymherau uchel.  Ac mi oedd blanhigion, sydd rŵan mewn potiau yn y tŷ gwydr, allan o’r ffordd, dwi’n gobeithio, o falwod, gwlithod ac adar sydd isio eu bwyta nhw.

 

A choeliwch neu beidio, mae hi’n amser paratoi am yr Hydref, y Gaeaf a’r Gwanwyn!  Dwi wedi bod yn edrych ar ba fylbiau i brynu ar gyfer y Gwanwyn ond dim wedi gwneud archeb eto.  Ond cyn hynny, mae rhaid meddwl am blanhigion ar gyfer yr Hydref a’r Gaeaf os dan ni isio dal i fwyta dail a llysiau o’r ardd a’r tŷ gwydr.  Mae’r cynhaeaf wedi bod yn ardderchog, ac yn parhau.  Tomatos. ciwcymbr, ac aubergines yn gwneud yn wych - a hefyd mafon, llwyth o afalau, ac yr eirin Fictoria jyst yn dechrau dod.  

Roeddwn wedi gadael un planhigyn addurnol yn y tŷ gwydr i ddenu pryfetach i mewn ac i edrych yn dda.  Verbena Borariensis. 

Ond yr oedd hi wedi tyfu mor fawr; rhy fawr.  Felly allan gyda hi, i lecyn newydd yn yr ardd, yn gadael lle i blannu dail salad a choriander.  Y peth nesaf ydy cael llecyn yn yr ardd ar gyfer sbigoglys.  

   

 

A dyma ddigon am rŵan.  Byddaf yn diweddaru beth sydd yn ac wedi digwydd bellach ymlaen.

Goroesi'r gwres Awst 11

Ar ddiwrnod crasboeth, be well i wneud dros amser cinio pan mae hi ry boeth i fynd allan i'r ardd, na gwrando a dal i fyny gyda “Colli’r Plot” (lle mae Bethan Gwanas, Dafydd Llewelyn, Siân Northey a Manon Steffan Ros yn trafod llyfrau) a dyna beth dwi wedi bod yn ei wneud ac wedi darganfod llyfrau newydd nad oeddwn wedi dod ar eu traws new o’r blaen.  Dyma lyfrau newydd  i fi efallai y byddaf yn archeb:

 

Dal dy Dir - Siân Bod

Tywod - Elain Roberts (Un o ennillydd yr eisteddfod yr Urdd eleni)

Tempo - Rhianedd Jewell

Hanna - Rhian Cadwaladr

 

Ac yn olaf, "Mae" - Mererid Hopwood. 

 

Mae hwn, “Mae”,  gennyf yn barod a dwi wedi darllen ychydig o’r cerddi ac wedi cael hwyl arnynt.  Mae Mererid Hopwood yn Is-lywydd y “Movement for the Abolition of War” yn ôl Golwg felly fel mae'r adolygiad yn "Golwg" yn dweud, does dim syndod bod heddwch yn thema pwysig yn y cerddi yma.  Ond yn y podledioad "Colli'r Plot", roedd rhywun sydd ddim fel arfer yn hoff o farddoniaeth (Bethan Gwanas, dwi’n meddwl) yn rhoi moliant cryf i’r cyfrol yma.  A dwi’n cytuno. Efallai bod ambell gerdd yn anoddach na’r gweddill ond yn y bôn dwi’n cael pleser mawr wrth ddarllen y cerddi yma.  Maent yn gynnes ac yn yn agos atoch chi, a dwi’n meddwl fy mod i’n dallt llawer un (dwi’n ei chael hi’n anodd i ddallt farddoniaeth Saesneg hefyd!)

Dyma dechrau cerdd “A pha beth a wnawn?”

A pha beth a wnawn

Yn nyddiau’r clo

Ond chwilio’r hen eiriau

Yng nghorneli’r co’?

 

Ac wrth sôn am ddarllen, diolch byth fy mod wedi cywiro pa lyfr dyn ni am ddarllen yn ein cyfarfod nesaf o’r clwb Darllen Llundain ar y bedwaredd o Fedi.  Yn fy mhen roeddwn yn siŵr mae Nelan a Bo roedden am drafod.  Ond na, Y Tŵr gan Rebecca ydy’r llyfr ac felly mae rhaid ei ffeindio fo.  Ar ôl darllen llyfr ( a darllenais Y Tŵr dipyn o amser yn ôl) dwi’n tueddu rhoi’r llyfr o’r neulltu a weithiau mae o’n mynd ar un o’r silffoedd Gymraeg a weithiau, yn anffodus mae o’n ffeindio cartref arall dros dro, ac wedyn bydd rhaid dod ar eu draws o....

Cynhaeafu

Mae’r tŷ gwydr, yn enwedig, wedi bod yn gynhyrchiol iawn eleni - ac mae’r cynnyrch yn dal i ddod:  llwyth o domatos, ciwcymbr, pupurau mawr sydd yn cochi rŵan, ac aubergines enfawr: digon mawr bod un yn gwneud cinio sydd weithiau yn ddigon am fwy nac un bryd o fwyd.  Ar ôl y gwaith caled mae hi’n hyfryd cael y ffrwythau yma.  Mae’r tomatos wedi mynd i mewn i gawl ac yn cael eu defnyddio yn ddyddiol - a rhai yn mynd i ffrindiau hefyd.

Dyma be wnes I gasglu o’r tŷ gwydr bore Mercher: 

Tu allan mae’r goeden afalau Discovery wedi gwneud yn dda eleni hefyd.  Dydyn nhw ddim yr afalau gorau, ‘swn i’n dweud; felly dyma gyngor os ydych am blannu coeden am y tro cyntaf – gwnewch yn siŵr eich bod yn blasu’r ffrwythau!  Ta waeth.  Mae’r rhain yn aeddfedu yn gynnar ond dydyn nhw ddim yn cadw – felly rhaid eu bwyta neu wneud rhywbeth gyda nhw.  Ar ôl eu bwyta nhw a rhoi rywfaint i gymdogion a ffrindiau roedd llwyth ar ôl felly dyma wneud siytni.  Bydd hwn yn cael ei ddefnyddio gyda chyri.